Porodične veze Nemanjića sa carevima Bugarske

PIŠE: Saradnik portala Poreklo dr Duško Lopandić

Odnosi sa susednom Bugarskom imali su ključni značaj za Srpsku državu u srednjem veku. Te veze, nekad prijateljske, često suparničke, razvijale su se od nastanka Srpske države u IX i X stoleću. Srbija se dugo nalazila u podređenom položaju u odnosu na tada vrlo moćno Bugarsko carstvo. Ipak, zabeleženo je i da su 864. godine Srbi u svojim planinama zaustavili i porazili bugarske trupe i da su zarobili Vladimira, sina cara Borisa. Bugari su žestoko opustošili srpske zemlje 924. godine, nakon čega je Srbija jedno vreme bila bugarska oblast – sve dok se nije oslobodila pod knezom Časlavom Klonimirovićem.

I druga srpska država – Duklja održavala je bliske veze sa Bugarskom. Dukljanski vladar Jovan Vladimir se oženio kćerkom cara Samuila – Kosarom. Njegov dalji potomak kralj Bodin je u vreme pobune Bugara protiv Vizantije, čak bio proglašen za bugarskog cara, pod imenom Petar (1072. godine).

Izuzetan intenzitet odnosa između Srbije i Bugarske posebno je vidljiv u doba Nemanjića. Nemanjići su u gotovo svakoj generaciji uspostavljali bračne veze sa bugarskim vladarskim porodicama. Izbrojali smo četiri Bugarke koje su bile udate „u Nemanjiće“, kao i četiri Srpkinje udate za bugarske vladare. O tim bračnim vezama ne znamo mnogo. Na žalost, srednjovekovni srpski dokumenti, a naročito crkvene „hagiografije“ vladara, retko ili nikako ne pominju njihove brakove ili supružnike. Ponekad poznajemo detaljnije i njihovu sudbinu, kao i potomstvo, nekada je ime supružnika sve što je istorija sačuvala, a nekada ni toliko.

Povratak moštiju Svetog Save

Bilo je, verovatno, u tim srednjovekovnim vezama, kao u svakom braku – i ljubavi, i radosti i tuge, bilo je odanosti, a i neverstva – ponekad i buke i besa, razvoda. O svemu tome malo znamo. Do nas nisu doprle ljubavne zakletve, niti priče o očijukanju i ljubakanju u predvečernje sate, o ushićenim pogledima, o stisku ruke, niti zakletve o večnoj, doživotnoj vernosti. Nemamo ljubavnu poeziju kakva je u to doba stvarana u srcima i grlima trubadura, tamo na jugu Francuske. Sve to moramo sami dočarati, dok se podsećamo davnih bračnih veza između srpskih i bugarskih vladarskih porodica.

Srpski kralj Stefan Vladislav, unuk velikog župana Nemanje i sin Stefana Prvovenčanog, bio je oženjen Boleslavom, kćerkom znamenitog bugarskog cara Jovana Asena II, jednog od najmoćnijih vladara svoga doba na Balkanu. Vladislav je došao na presto Raške uz podršku tasta iz Bugarske, zbacivši svog starijeg brata Stefana Radoslava (1234. godine). Koristeći svoje veze u tazbini, Vladislav je uspeo da iz bugarske prestonice Trnovo, prenese u Srbiju, u manastir Mileševa, mošti svoga strica, Svetog Save. Arhiepiskop Sava se, naime, razboleo i umro 1226. godine prilikom posete dvoru u Trnovu, pa je na licu mesta bio i sahranjen. Međutim, nakon smrti moćnog tasta, Vladislav gubi podršku među srpskim plemstvom. Bio je primoran da preda vlast mlađem bratu – Urošu I. U braku sa Bugarkom Boleslavom, Vladislav je imao dva sina – župane Stefana i Desu, kao i jednu kći.

Jedna sestra Stefana Vladislava, odnosno kći Stefana Provovenčanog, čije ime nije poznato, bila je udata za bugarskog sevastokratora Aleksandra, brata cara Jovana Asena II. Njen sin, sevastokrator Kalojan, podigao je crkvu Bojanu blizu Sofije, sa čuvenim freksama iz 1259. godine. U natpisu ove crkve Kalojan pominje da je „unuk svetago Stevana kralja Srpskago“.

Bugarski carevi – „upola Srbi“

Jedna druga srpska princeza nepoznatog imena bila je majka bugarskog cara Konstantina, čiji se portret takođe nalazi u crkvi Bojana. Naime, kći velikog župana Stefana Nemanje (nepoznatog imena) bila je udata za bugarskog velikaša Tiha Asena. Njihov sin – odnosno Nemanjin unuk – koji se zvao Konstantin Tih Asen, bio je dve decenije bugarski car (1257-1277). U jednoj povelji Konstantina Tiha pominje se „sv. Simeon Nemanja, deda carstva mi“, a i vizantijski hroničari govore o njemu kao „upola Srbinu“. U Konstantinovo doba u Bugarsku su upali Mongoli i opustošili celu zemlju. Jednom prilikom je car Konstantin Tih pao sa konja i slomio nogu. To su iskoristili njegovi neprijatelji, pobunili se i ubili ga. Njegov sin Mihailo Asen nije uspeo da obezbedi očevo nasleđe, nego je i sam bio ubijen 1300. godine.

Smrt Konstantina Tiha je imala i jednu posrednu posledicu na vlast u Srbiji. Nekoliko godina kasnije, srpski kralj Dragutin je u lovu takođe pao sa konja i slomio nogu. Protumačivši nezgodu kao Božiju kaznu i setivši se nesretne sudbine svog rođaka u Bugarskoj nakon loma noge, Dragutin je rešio da izbegne sličan kraj. Na saboru u Deževu, 1382. godine, dobrovoljno je ustupio vlast mlađem bratu Milutinu, zadržavši samo titulu kralja i neke oblasti na severu Srbije.

I kralj Stefan Uroš II Milutin je, u nizu svojih bračnih veza (bio je oženjen najmanje pet puta, a možda i više), sklopio brak 1284. godine sa Anom, kćerkom cara Georgija I Tertera. Ovaj car je bio kumanskog porekla i vladao je u vreme slabljenja Bugarske kao regionalne sile. Izgubio je vlast 1292. godine. Nakon toga je do smrti (1308. godine) živeo na dvoru svoga sina – cara Teodora Svetislava. Kralj Milutin je promenio ženu čim su se promenili njegovi politički interesi. Nakon što je rešio da sklopi mir sa vizantijskim carem Andronikom II Paleologom, Milutin je 1299. godine oterao Bugarku Anu i oženio se sa carskom kćerkom – Simonidom, koja je tada imala samo osam godina. Ana Terter se u drugom braku udala za vizantijskog plemića Mihaila Duku.

Teodora Bugarka – majka cara Dušana

Milutinov (verovatno vanbračni) sin i neželjeni naslednik Stefan Uroš III Dečanski (Milutin je, naime, presto namenio mlađem sinu Konstantinu, dok je starijeg sina – Dečanskog – pokušao da oslepi, nakon što je ovaj digao pobunu), bio je u prvom braku, oko 1293. godine, oženjen Teodorom, kćerkom bugarskog cara Smilca. Teodora je bila majka najmoćnijeg srpskog vladara – cara Dušana (umrla 1322. godine). Smilec, deda cara Dušana, bio je bugarski velikaš. Došao je na carski presto 1292. godine. Bio je oženjen kćerkom vizantijskog sevastokratora Konstanina Paleologa (brata vizantijskog cara Mihaila VIII Paleologa). Prema tome, car Dušan je posredstvom svoje babe, bugarske carice i vizantijske princeze, imao dodatni osnov da pretenduje na carski presto Vizantije. Stefan Dečanski i Teodora su, pored Dušana, imali još jednog sina – Dušicu, koji je umro mlad u Carigradu, u vreme progonstva njegovog oca Stefana Dečanskog.

I kćerka kralja Milutina – Ana (ili Neda) – bila je udata za bugarskog vladara – cara Mihaila Asena IIIŠišmana. Kao i većina bugarskih careva toga doba, Mihailo nije postao vladar 1323. godine po pravu nasledstva, nego silom i korišćenjem svog položaja gospodara Vidina. Osnovao je poslednju carsku dinastiju Bugarske. Brzo nakon stupanja na presto, slično kralju Milutinu, Mihailo Šišman se razveo od svoje supruge – Srpkinje, da bi se oženio jednom vizantijskom princezom. Kasnije je i zaratio sa Srbima, ali je u čuvenoj bici kod Velbužda, 1330. godine, izgubio i presto i glavu. Ovom bitkom, u kojoj se po ratničkim sposobnostima posebno istakao kraljev sin – Stefan Dušan, Srbija se potvrdila kao najznačajnija sila na Balkanu toga doba.

U „Kraljevstvu Slovena“ dubrovčanina Orbina, pripoveda se kako je „U bici bio ranjen i oboren s konja car Mihajlo. Ali pošto ga nisu tada prepoznali, kasnije ga je našao jedan srpski konjanik mežu onima koji su se zbog rana bili sklonili u šumu, gde su ležali na zemlji jer se nisu mogli maknuti s mesta. Kad je bio doveden pred kralja Stefana, ovaj mu je rekao da ga je pravedni sud božiji doveo do toga. Na to Bugarin ništa ne odgovori, već obrati pogled prema njemu, podigne prst prema nebu i reče: ‘Neka se ispuni volja božja’. Izrekav to izdahne“.

Ubijenog Mihaila Šimana je kratkotrajno nasledio njegov i Anin/Nedin sin (odnosno unuk kralja Milutina) Jovan Stefan, koji je prethodno sa majkom živeo u izbeglištvu u Srbiji. Međutim, već nakon godinu dana, bugarska vlastela se pobunila, zbacila Jovana Stefana sa vlasti i dovela na presto njegovog rođaka Jovana Aleksandra. Jovan Stefan je sa majkom ponovo pobegao u Srbiju, a zatim dalje – u Dubrovnik, pa u Italiju, gde je i umro oko 1373. godine. Imao je dva brata – Šišmana i Mihaila. Njihova majka – Ana Nemanjić je duže živela u izgnanstvu u Dubrovniku (1337-1346). Njen sin Šišman je takođe umro u Dubrovniku, a sahranjen je u benediktinskoj opatiji, na Lokrumu.

Dušanova ljuba

Sledeću srpsko-bugarsku bračnu vezu sklopio je Stefan Uroš (IV) Dušan, nakon obaranja i ubistva svoga oca, Stefana Dečanskog. Kao vrlo praktičan čovek i vladar, nesklon sentimentalnostima, Dušan je „zaboravio“ na interese svog brata od tetke, bivšeg bugarskog cara Jovana Stefana. Umesto toga, odlučio je da popravi odnose sa istočnim srpskim susedima, pa je sklopio savez sa novim carem – Jovanom Aleksandrom, koji je došao na vlast iste godine kada i Stefan Dušan. U skladu sa običajima, ovaj savez je učvršćen brakom Stefana Dušana sa carevom sestrom – Jelenom, sklopljenim o Uskrs 1332. godine. Car Dušan je, prema tome, imao veoma bliske veze sa bugarskim vladarima: i majka i supruga su mu bile Bugarke. Tako se značaj bugarskih veza za Srbiju potvrđuje i u biografiji najmoćnijeg od srpskih srednjovekovnih vladara.

Carica Jelena je bila žena jakog karaktera. Pojavljuje se skoro redovno na freskama, dostojanstveno prikazana uz svog supruga, kralja, a kasnije cara, koji je očigledno za nju bio jako vezan. U jednom dubrovačkom pismu, pominje se „velika ljubav“Dušanova prema Jeleni. Doduše, brak je prvih godina pomutila činjenica da Jelena nije mogla svom kraljevskom suprugu da rodi naslednika – što je bio glavni zadatak koji je imala svaka „snaha“ u vladarskoj porodici. Zapostavljanje ovog „zadatka“ povlačilo je za posledicu razvod. U jednom momentu, ovakva sudbina je zapretila i braku Dušana i Jelene. Naime, nakon pet godina čekanja, Dušan je izgubio strpljenje, pa je 1336. godine preko Dubrovnika otposlao emisare po Evropi, nebi li sebi pronašao novu mladu. Izbor je pao na princezu Elizabetu, devetnaestogodišnju nećaku austrijskog vojvode Otona i kćerku pokojnog nemačkog kralja Fridriha Lepog. Bračni pregovori su daleko odmakli, ali su nenadano i završeni. U jednoj austrijskoj hronici navodi se da je mlada princeza bila toliko užasnuta mogućnošću da se uda za „šizmatika“ (tj. pravoslavca), pa makar on bio i moćni kralj Srbije, da je pala u postelju i nedugo zatim umrla (oktobra 1336. godine). Možda razlog smrti austrijske princeze baš i nije ono što je zapisao katolički opat u svojoj hronici. No izgleda da je neuspeh ove zamisli imao povoljno dejstvo na veze između Dušana i Jelene. Naime, već naredne, 1337. godine, rođen je naslenik – poslednji od Nemanjića – mali Uroš (kasniji car Uroš).

Hrebeljanovići i Bugari

Nakon Dušanovog krunisanja za cara „Romeja i Srba“, Jelena postaje carica (1345. godine). Jelenin brat Jovan Asen, koji je živeo na srpskom dvoru, istovremeno je proglašen za despota što je, prema vizantijskom carskom ceremonijalu, bila titula odmah ispod carske, koju su dobijali najbliži carevi srodnici (drugi despot je postao Dušanov polubrat Simeon). Nakon Dušanove smrti (1355. godine), carica Jelena je vladala jednim delom teritorije Srpskog carstva, oko grada Sera. Uskoro se zamonašila, uzevši manastirsko ime Jelisaveta (oko 1359. godine). Jelena je, izgleda, posredovala u ženidbi svoga sina, cara Uroša. Sina je 1360. godine oženila vlaškom princezom Anom, svastikom bugarskog naslednika prestola, cara Jovana Stracimira. Tako je i poslednji Nemanjić sklopio brak koji je bar delimično bio posledica bugarskih veza.

Jelena je živela je dovoljno dugo da doživi raspad moćne države koju nejaki Uroš, nije bio u stanju da održi. Umrla je 7. novembra 1374. godine kao velikoshimnica Jevgenija. Njen brat, despot Jovan Komnen Asen, umro je pre nje, oko 1363. godine. Upravljao je gradovima Albanije: Valona, Kanina, Berat. Jovanova kći Komnina, bila je udata za Zetskog vladara Balšu II Balšića.

I sledeća dinastija srpskih vladara – porodica kneza Lazara Hrebeljanovića – uspostavila je bliske odnose sa bugarskim carevima. Kći kneza Lazara i kneginje Milice po imenu Draginja (ili Dragana) udala se, oko 1386. godine, za cara Jovana Šišmana, poslednjeg bugarskog vladara u Trnovu. Posle osvajanja Trnova, Jovan Šišman je postao turski vazal. Poginuo je ratujući u turskoj vojsci protiv vlaškog vojvode, u poznatoj bici na Rovinama (1395), u kojoj su našli smrt i dva znamenita srpska velikaša: kralj Marko („Marko Kraljević“) i gospodin Konstantin Dragaš. Car Jovan Šišman i Draginja su imali više dece: Aleksandra, Fružina, Keracu, Asena. Njihov sin Aleksandar je odveden u Malu Aziju, gde je primio islam i dobio od sultana Bajazita I jednu oblast na Crnom Moru. Kasnije je bio upravnik Smirne. Poginuo je 1418. godine u ustanku neke islamske sekte. Tako se, pod dalekim azijskim nebom, setno završila priča o potomstvu iz bugarsko-srpskih vladarskih brakova.