Sveti prvomučenik i arhiđakon Stefan

Srpska pravoslavna crkva i vernici 9. januara (27. decembra po julijanskom kalendaru) proslavljaju Svetog prvomučenika i arhiđakona Stefana, zaštitnika loze Nemanjića. Uredništvo portala Poreklo čestita svima koji slave, a naročito narodu Republike Srpske, koja slavi ovog sveca kao svog zaštitnika

Vernost Hristovoj veri, duhovno uzdizanje i mučeničko stradanje i smrt, karakteristični su za gotovo sva žitija slavnih hrišćanskih mučenika od 1. do 4. veka. Životopisi ovih stradalnika ne govore mnogo o periodu pre prihvatanja nove vere, koliko o njihovom podvižništvu i privrženosti Spasiteljevom učenju. Tako iz izvora o životu sv. Stefana saznajemo da je bio Jevrejin po rođenju, da je imao jevrejsko i grčko obrazovanje i da je bio srodnik apostola Pavla. Na samom početku organizovanja Hristove crkve apostoli su, zbog obima posla, bili prinuđeni da odaberu sedam đakona koji bi se starali o sve većem broju poklonika hrišćanstva.

Kao prvi đakon izabran je Stefan, jer su prvo njega apostoli rukopoložili u ovaj crkveni čin (otuda epitet Arhiđakon). Na jednom skupu Stefan je učestvujući u polemici nadahnuto govorio o Isusu Hristu. Oni koji nisu mogli da ga pobede snagom duha, oklevetali su ga da je pogrdno govorio o svetom mestu i Mojsijevim zakonima. Rasrđena gomila nasrnula je na Stefana i odvela ga van grada gde je bio kamenovan. On je bio prvi stradalnik za Hristovu veru i otuda mu sledi i drugi epitet – Prvomučenik. To se dogodilo 27. decembra po starom, odnosno 9. januara po novom kalendaru (treći dan Božića), kada praznično obeležavamo sećanje na svetog prvomučenika i arhiđakona Stefana.

Spomen sv. Stefanu obeležava se i 15. septembra (28. septembra po novom kalendaru) na dan nalaženja njegovih moštiju u Kafar-Gamali (u Jerusalimu). Od tada interesovanje za ovog svetitelja naglo raste, pa je prenos svetiteljevih moštiju iz Jerusalima u Carigrad 2. avgusta (15. avgusta po novom kalendaru) bio jedna od značajnijih crkvenih svetkovina. Širenjem kulta ovog mučenika, podstaknuta su mnogobrojna hodočašća njegovim crkvama i moštima, kada dolazi do mnogih čudesnih isceljenja.

Još se Konstantinu Velikom pripisuje podizanje dveju crkava u Carigradu posvećenih sv. Stefanu. Pulherija, pobožna sestra Teodosija Drugog, podigla je u carskom dvoru crkvu posvećenu ovom mučeniku, podarivši joj mošti desne ruke sv. Stefana. Prilikom posete Jerusalimu, carica Evdokija je priložila potrebna sredstva kako bi bila podignuta bazilika Sv. Stefana, na mestu njegovog mučeničkog stradanja. Pored ovog, carica je 439. iz Jerusalima donela i deo moštiju sv. Stefana, koje je poklonila bazilici Sv. Lavrentija u Carigradu.

Odnosi Nemanjića sa vizantijskom prestonicom su veoma živi, tako da predstavnici srpske svetorodne dinastije, boraveći u Carigradu obilaze čuvene hramove, među kojima i drevna svetilišta sv. Stefana. U prilog neposrednom carigradskom uticaju govori to da se u srpskoj sredini podiže veliki broj crkava, kapela i paraklisa koje su kao patrona (zaštitnika) imali ovog svetitelja.

Svetom Stefanu, čiji je kult veoma ukorenjen među Srbima, posvećene su mnoge crkve i manastiri: Morača, Banjska, crkva Lazarica, Lipovac, Koporin (posvećen prenosu moštiju sv. Stefana), Lepenac, Slanci (metoh manastira Hilandara) i dr. Kao što se vidi, od kraja 12. do početka 15. veka kult sv. Stefana se u srpskim zemljama daleko lakše prati, a vremenom počinje da dobija nacionalni karakter.

Sveti Stefan je shvatan ne samo kao simbolični zaštitnik države, već i kao zastupnik svakog nemanjićkog vladara. Sudeći po izvorima kralj Milutin podvlači ulogu sv. Stefana kao ličnog zaštitnika i zastupnika. Da je Milutin ovog svetitelja smatrao za ličnog zaštitnika vidi se i po kraljevoj odluci da mu posveti svoj mauzolej (grobnu crkvu) u Banjskoj. I kasniji srpski vladari posvećuju Prvomučeniku crkve, ili čak čitave gradove.

Dušan će i kao kralj i kao car na reversu svojih pečata imati utisnut lik prvomučenika Stefana. Istog svetitelja srećemo i na reversu pečata cara Uroša, a to dokazuje da se značaj i posebna značenja ovog kulta ne gube u doba srpskog carstva. Kult sv. Stefana širio se kako se širila srpska država. Sa Milutinom on stiže u oblast Skoplja i Kumanova, a sa Dušanom do Ohrida. Knez Lazar, despot Stefan Lazarević i njihovi feudalci ga prenose na sever i slave u moravskoj Srbiji.

Kult svetog Stefana nije se izgleda sasvim ugasio sa našom srednjovekovnom državom, doživevši novu obnovu krajem 16. i početkom 17. veka. Ova obnova vezana je za jednu ličnost, tada značajnog književnika i slikara – Longina (napisao Akatist sv. Stefanu). Longin je po svemu sudeći bio izuzetna figura u tadašnjem društvu. Bio je monah Pećke patrijaršije, koji je učestvovao u njenoj obnovi, pa nije neverovatno da u njegovom interesovanju za sv. Stefana postoje i neki odrazi politički obnovljene Patrijaršije i nastojanje njenih vođa za obnavljanjem srpske države.

 Jedno lično i dva dinastička imena 

Analogija između značenja imena Stefan (od grč. stefanos – venac) i krune kao istaknute vladarske insignije, mogla je uticati da se već vrlo rano ovo ime uzme za titularno ime srpskih vladara (župana, velikih župana, kraljeva, careva). Moguće je da se koren dvostrukog imena nalazio u želji da se vladarima hristijanizovane Raške, osim narodnog imena (Nemanja, Radoslav, Vladislav, Dragutin) koje nije bilo ni hrišćansko niti internacionalno, da jedno ime opšteprihvaćeno u hrišćanskom svetu (Stefan).

Očigledno je da se tokom 12. i 13. veka, za članove srpske vladarske loze, u zvaničnim ispravama kristalisala praksa dvostruke upotrebe imena Stefan – kao ličnog imena (Stefan, Nemanjin sin; Stefan sin Dečanskog) i kao titularnog imena (Stefan Nemanja, Stefan Radoslav, Stefan Vladislav, Stefan Uroš Prvi, Stefan Dragutin, Stefan Dušan). Da se druga dva Nemanjina sina, Vukan i Rastko, iako udeoni gospodari, ne navode sa dvostrukim imenom, nameće pretpostavku da je veliki župan Nemanja uveo običaj da jedino vrhovni vladar ima prava na ime Stefan kao titularno ime.

Vladari koji nose ime Stefan kao lično ime ili su ostajali sa jednočlanom onomastičkom formulom (Prvovenčani, Dragutin, Dušan) ili su je proširivali imenom Uroš (Stefan Uroš I, Stefan Uroš II Milutin, Stefan Uroš III Dečanski, car Stefan Uroš V) koje će takođe postati dinastičko ime, sa nekim odlikama titularnog imena. Kao što je poznato još pre Stefana Nemanje, bilo je velikih župana sa ličnim imenom Uroš. Međutim, tek od Uroša (kasnije kralja Stefana Uroša I), sina Prvovenčanog, ovo ime dobija ulogu višu od uloge ličnog imena.

Zaštitnik zidara i onih koji pate od glavobolje

Poznato je da je sv. Stefan spadao u najuži krug svetitelja zaštitnika vladara još na merovinškom i karolinškom dvoru. Širenjem kulta sv. Stefana, na Zapadu niče veliki broj crkava posvećenih ovom svetitelju, a mnogi gradovi stavljaju se pod njegovu zaštitu (Kapua i Prato u Italiji, Mec u Francuskoj). Tokom srednjeg veka pominje se crkva San Stefano Rotondo u Rimu, u kojoj se, prema izvorima, nalazio deo moštiju sv. Stefana. Toponim Sustjepan, koji nalazimo širom Dalmacije (Split, Kaštel Sućurac) ukazuje na postojanje crkve Sv. Stefana (Stjepana) na tom području.

Ukorenjen u srednjem veku, u zapadnoj Evropi se ustaljuje običaj da svaki zanat dobija i svog svetog zaštitnika, a zanatska udruženja ne retko počinju da prikazuju svoje zaštitnike u bavljenju njihovim pozivom. Slavljen kao prvi đakon u istoriji hrišćanke crkve, sv. Stefan se, zajedno sa sv. Lorencom, pojavljuje kao zaštitnik sveštnikovih pomoćnika. Imajući u vidu atribute Stefanovog mučeničkog stradanja (kamenje), sa kojim su svetitelji prikazani u zapadnoj ikonografiji, sv. Stefan se na Zapadu pojavljuje i kao zaštitnik zidara. Kako je, tokom kamenovanja, glavna “meta” njegovih egzekutora bila arhiđakonova glava, Stefan se na Zapadu pominje i kao zaštitnik onih koji pate od glavobolje.

IZVOR: Dnevni list Dnevnik (autor Siniša Kovačević). Priredio saradnik portala Poreklo Nikola Paskulov